Η ΚΟΡΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ
*Tanja Pavlovic
Death and the Maiden, a concept ultimately derived from the Medieval "Dance of Death"
Death and the Maiden (Hands Baldung painting), by Hans Baldung
Death and the Maiden (Egon Schiele painting), by Egon Schiele
Death and the Maiden (Edvard Munch sketch), by Edvard Munch
In music:
"Death and the Maiden" (song), composed by Franz Schubert in 1817
Death and the Maiden Quartet, string quartet by Franz Schubert, composed in 1824
Death and the Maiden Ballet, ballet by Nikos Skalkottas, composed in 1938
"Death and the Maiden" (The Verlaines song)
"Death and the Maiden Retold", by The Imagined Village from their self-titled debut album
In drama:
Death and the Maiden (play), by Ariel Dorfman
Death and the Maiden (1994 film), adaptation by Roman Polanski
In literature:
Death and the Maidens (book), a biography of Fanny Imlay
Death and the Maiden (novel), by Gladys Mitchell
Death and the Maiden (Elrod novel), by P. N. Elrod
Batman: Death and the Maidens, a novel by Greg Rucka
Schubert - "Death and the Maiden" Quartet in D Minor (1)
Schubert - "Death and the Maiden" Quartet in D Minor (2)
Schubert - "Death and the Maiden" Quartet in D Minor (3)
Schubert - "Death and the Maiden" Quartet in D Minor (4)
Schubert - "Death and the Maiden" Quartet in D Minor (5)
Der Tod und das Mädchen by Schubert
σε ποίηση Matthias Claudius:
The Maiden:
Oh! leave me! Prithee, leave me! thou grisly man of bone!
For life is sweet, is pleasant.
Go! leave me now alone!
Go! leave me now alone!
Death:
Give me thy hand, oh! maiden fair to see,
For I'm a friend, hath ne'er distress'd thee.
Take courage now, and very soon
Within mine arms shalt softly rest thee!"
***
"Το μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος είναι ένα από τα σπουδαιότερα έργα του Σκαλκώτα, με κρίσιμη θέση στη δημιουργική του πορεία. Γράφτηκε και παρουσιάστηκε το 1938. Το παρήγγειλε στον Σκαλκώτα η
χορογράφος Λουκία Σακελλαρίου, γνωστή ως Λουκία και ως χορογράφος, για πολλά χρόνια, του Εθνικού Θεάτρου. Το ανέβασμα του έργου έγινε από ανεξάρτητη χορευτική ομάδα με την Λουκία (στο ρόλο της Λυγερής), τον Κώστα Νίκολς (Κωνσταντή) και τον Άγγελο Γριμάνη (Χάρο). Η υπόθεση του μπαλέτου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον ηθοποιό Θάνο Κωτσόπουλο, σύζυγο τότε της Λουκίας, και δημιουργήθηκε με αφετηρία το γνωστό ομότιτλο δημοτικό τραγούδι (όπως καταγράφεται στις Εκλογές του Ν. Πολίτη, στα Τραγούδια του Χάρου).
Η υπόθεση συνοπτικά είναι α) (προοίμιο) καύχηση της Λυγερής απέναντι στο Χάρο με συνέπεια το θάνατό της ως ανταπόδοση του Χάρου, β) φαντασιακή, υπερκόσμια συνάντηση και χορός των ερωτευμένων νέων
μετά το θάνατο της Λυγερής γ) πρόσκαιρη αντίδραση του Χάρου που διεκδικεί τη Λυγερή δ) τελική, οριστική ένωση των αγαπημένων με την εκούσια είσοδο του Κωνσταντή στο βασίλειο του Χάρου και την υπέρβαση του θανάτου.
Η υπόθεση σώζεται γραμμένη από τον Σκαλκώτα στην δεύτερη σελίδα της χειρόγραφης παρτιτούρας. Μπορεί, χωρίς μεγάλη δυσκολία, να εξαχθεί η σχέση της μουσικής και των μερών του έργου προς την υπόθεση. Η υπόθεση, όπως καταγράφεται στην παρτιτούρα, είναι η ακόλουθη (με αγκύλες σημειώνονται τα μέρη του έργου κατά την προφανή αντιστοιχία):
Η Ευγενούλα η μοσκονιά κι η μικροπαντρεμένη εβγήκε κι επαινεύτηκε πως Χάρο δε φοβάται (...) κι ο Χάρος όπου τ’ άκουσε, πολύ του βαρυφάνη. Μαύρο πουλί ναγίνηκε, σαν άγριο χελιδόνι εβγήκε κ’ εσαΐτεψε τη μοναχή την κόρη
μεσ’ το λιανό το δάχτυλο πούχε τον αρραβώνα (...)
Κι ο Κωνσταντής επρόβαλε στους κάμπους καβαλάρης (...) Χρυσό μαντήλι σήκωσε την είδε απεθαμένη.
(Ν. Πολίτης, Εκλογαί) [Ι: Moderato maestoso – II: Allegro]
N.Skalkottas - The Maiden and Death/ Λυγερή κι ο Χάρος - 1. Moderato Maestoso (1938)
N.Skalkottas - The Maiden and Death/ Η Λυγερή κι ο Χάρος - 2. Allegro (1938)
Ως τόσο ο Κωνσταντής έχει την παραίσθηση πως κοιμάται [Andantino]
N. Skalkottas - The Maiden and Death/ Η Λυγερή κι ο Χάρος - 3. Andantino (1938)
Την σηκώνει στα χέρια του κι η Λυγερή, πνεύμα πια παρά
σώμα, χορεύει μαζί του, υπακούοντας στην υπερκόσμια δύναμη της αγάπης. Χορεύουν ηδονισμένοι από τον έρωτα και τον πόθο που τους πνίγει.
[(III:) Tempo di Valse, Lento-Allegro moderato-Lento]
Μα ο Χάρος παραμονεύει. Όταν συνέρχεται ο Κωνσταντής
από την ορατή επίδραση του έρωτα, νιώθει πως είναι νεκρή.
Ζητά τη λύτρωση παντού, μα δεν τη βρίσκει.
Ξάφνου ο Χάρος χυμά να τηνε ξαναπάρει. Όταν το
κατορθώνει τη στεφανώνεται. Ο χορός τους τώρα είναι
άγριος, δαιμονικός. [IV: Vivo – V: Allegro]
N.Skalkottas - The Maiden and Death/ Η Λυγερή κι ο Χάρος - 4. Vivo (1938)
Μα ξαφνικά η Λυγερή ξαναθυμάται τον αγαπημένο της.
Με πόνο αναζητά να τον πλησιάσει. Όμως ο Χάρος την
εμποδίζει. [VI: Lentement]
N.Skalkottas - The Maiden and Death/ Η Λυγερή κι ο Χάρος - 5. Lentement (1938)
Ο Κωνσταντής, μη μπορώντας αλλιώς να ζυγώσει την
αγαπημένη του, ξεπερνώντας τα όρια της ζωής του,
μπαίνει χαρούμενος στο βασίλειο του θανάτου. [VII: Moderato assai]
Τότε ο Χάρος, υπερήφανος για το έργο του, τους
αφήνει να ξανασμίξουν. Τώρα ενωμένοι μια ζωή στο
θάνατο, ξαναβρίσκουν την αγάπη τους. [VIII: Lento-Allegro moderato-Lento]
N.Skalkottas - The Maiden and Death/ Η Λυγερή κι ο Χάρος - 6. Moderato assai (1938)
ΤΗΣ ΛΥΓΕΡΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΑΡΟΥ
Η Ευγενούλα η μοσκονιά κ' η μικροπαντρεμένη
εβγήκε κ' επαινεύτηκε πως Χάρο δε φοβάται,
γιατί ειν' τα σπίτια της ψηλά, κι' ο άντρας της παλληκάρι,
γιατί έχει τους εννιά αδερφούς, τους καστροπολεμίταις,
π' όλα τα κάστρα πολεμούν κ' οι χώραις παραδίνουν.
Κι' ο Χάρος όπου τ' άκουσε, πολύ του βαρυφάνη.
Μαύρο πουλί νεγίνηκε, σαν άγριο χελιδόνι,
εβγήκε κ' εσαϊττεψε τη μοναχή την κόρη μέσ' 'ς το λιανό το δάχτυλο που χε την αρραβώνα.
Κ' εμπαινοβγαίνουν οι γιατροί και γιατρεμό δε βρίσκουν,
κ' εμπαινοβγαίνει η μάννα της με τα μαλλιά λυμένα.
"Τί έχεις, μαννούλα μου, και κλαις, τι έχεις κι' αναστενάζεις;
-Πεθαίνεις, Ευγενούλα μου, και τι μου παραγγέλνεις;
-Σ' αφήνω, μάννα, το έχε γεια και ντύσε με σα νύφη,
κι' όταν θα σόρθη ο Κωνσταντής να μη μου τον πικράνης,
μόν' στρώσ' του γιόμα να γευτή και δείπνο να δειπνήση,
κι' άπλωσε μεσ' 'ς την τσέπη μου και πάρε το κλειδί μου,
και βγάλ' τον αρραβώνα του και τα χαρίσματα του,
και δώσ ' του τα του Κωσταντή, αλλού ν' αρραβωνίση, ωσάν κ' εγώ παντρεύομαι, παίρνω το Χάρον άντρα."
Κι' ο Κωσταντής επρόβαλε 'ς τους κάμπους καβαλλάρης,
με δεκαπέντε φλάμπουρα, μ' εννιά ζυγιαίς παιχνίδια,
με τετρακόσιους άρχοντες, πεζούς καβαλλαραίους.
Βλέπει μεγάλη σύναξη, οπού ναι μαζωμένοι.
"Για χαμηλώστε, φλάμπουρα, πάψετε σεις, παιχνίδια,
γιατί σταυρός επρόβαλε απ' το πεθερικό μου,
για πεθερός μου πέθανε, για πεθερά μου χάθη,
για απ' τα γυναικαδέρφια μου κανένα νεσκοτώθη." Και τάλογό του εβάρεσε 'ς του πεθερού να πάγη.
Αυτού σιμά, αυτού κοντά βαστούσε μοναστήρι.
Βρίσκει τον πρωτομάστορη κ' έκανε το κιβοΰρι.
'"Να ζήσης, πρωτομάστορη τίνος είν' το κιβοΰρι;
-Είναι τανέμου, του καπνού και της ανεμοζάλης.
-Για πέ μου, πρωτομάστορη, καθόλου μη μου κρύψης.
-Ποιος έχει γλώσσα να σ' το πη, στόμα να σου μιλήση.
Τούτ' η φωτιά που σ' άναψε, ποιος θε να σου τη σβήση;
Η Ευγενούλα απέθανε νη πολυαγαπημένη.
-Να ζήσης, πρωτομάστορη, κάμε το πιο μεγάλο.
Νά ναι πλατύ, νά ναι μακρύ, νά ναι για δυο νομάτους."
Βιτσιά βαρεί ταλόγου του, 'ς του πεθερού του πάει.
Βρίσκει παπάδες πόψελναν, μοιρολογίστραις κλαίουν.
"Μεριά σταθήτε, ψάλτηδες, μεριά, μοιρολογίστραις!"
Χρυσό μαντήλι σήκωσε την είδε απεθαμένη.
Σκύφτει, φιλεί γλυκά γλυκά, γλυκά την αγκαλιάζει,
χρυσό μαχαίρι νέβγαλε ναπ' αργυρό φηκάρι, ψηλά ψηλά το σήκωσε και 'ς την καρδιά το χώνει.
Εκεί που θάψανε το νιο φύτρωσε κυπαρίσσι,
κ' εκεί που θάψανε τη νια εβήκε καλαμιώνα.
Λυγογυρίζει η καλαμιά, σκύφτει το κυπαρίσσι.
Κ' ένα πουλί κελάδαε, 'ς άλλο πουλί ξηγειώνταν.
"Για δες τα τα κακόμοιρα, τα πολυαγαπημένα! δε φιλήθηκαν ζωντανά, φιλειούνται πεθαμένα."
Ψηφιοποιημένες Συλλογές Ε.Λ.Ι.Α.
Φωτογράφος : Φραντζής, Λέων
Τίτλος : Λουκία Σακελλαρίου-Κωτσοπούλου.
http://eliaserver.elia.org.gr/elia/site/content.php?sel=22&showimg=true&firstDt=63&present=451687
http://eliaserver.elia.org.gr/elia/site/content.php?sel=22&showimg=true&firstDt=63&present=451687
Το κείμενο "To μπαλέτο Η Λυγερή και ο Χάρος του Νίκου Σκαλκώτα" είναι του Νίκου Χριστοδούλου http://www.cmcp.gr/gr/partners/NikosChristodoulou.html
και οι πηγές
http://www.24grammata.com/?p=30182 http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/txt_moirologia_xaros_next.html
http://www.24grammata.com/?p=30182 http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/txt_moirologia_xaros_next.html
